Polska / Mazowsze, Szydłowiec – rewitalizacja

Fragment tekstu z wydawnictwa „Rewitalizacja Szydłowca”

Szydłowiec leży u stóp północnego progu Gór Świętokrzyskich. Wystarczy wyjść na ratuszową wieżę, udostępnioną jako punkt widokowy, by podziwiając rozległą panoramę, dostrzec osobliwości i uroki krajobrazu.

Delikatnie zarysowane wzniesienia po północnej stronie nie przekraczają 200 m wysokości. Po południowej są dwukrotnie wyższe i tworzą wał, kulminujący w masywie Altany (408 m n.p.m.). Różnice w rzeźbie terenu podkreśla odmienna szata roślinna.

Dwa światy
Na północ od Szydłowca rozciągają się tereny rolnicze. Ze względu na dość ubogie gleby bielicowe więcej tam jednak łąk i nieużytków niż pól uprawnych. W kępach zarośli czerwieni się głóg, a w skupiskach rachitycznych drzewek przeważają sosny i brzozy. Większy kompleks leśny pojawia się dopiero w rejonie Omięcina, około 12 km od miasta.

Od strony południowej i południowo-zachodniej krajobraz jest zgoła odmienny. Lasy wydają się na wyciągnięcie ręki, bo otulają ciemnym płaszczem strome górskie stoki. Robią tym większe wrażenie, że są pozostałością potężnej niegdyś Puszczy Świętokrzyskiej. Dominują w nich sosny i jodły z domieszką buków oraz jaworów. Rośnie tu sporo cisów, których drzewiaste okazy osiągają 9 m wysokości. W leśnictwie Majdów, około 6 km na południowy zachód od miasta, kilka okazałych buków, dębów i klonów uznano za pomniki przyrody. Ich wiek szacuje się na 250-350 lat. Występujące w tutejszych lasach modrzewie – z wyjątkiem większego skupiska w masywie Altany – pochodzą ze sztucznych nasadzeń.

Skarby natury
Próg, jakim ta część Gór Świętokrzyskich zwana Garbem Gielniowskim opada ku Przedgórzu Iłżeckiemu, zbudowany jest z piaskowca. Wprawdzie zdaniem geologów to najpospolitsza odmiana piaskowców jurajskich, czyli powstałych przed 210-180 mln lat, ale tutaj występują one w ławicach o grubości do kilku metrów, a ich imponującą miąższość szacuje się na 180 m. Pokłady kamienia nie leżą przy tym głęboko, więc łatwo go eksploatować. Niezbyt trudny w obróbce piaskowiec stanowi najcenniejszy naturalny surowiec ziemi szydłowieckiej. W przeszłości wykonywano z niego żarna, kamienie młyńskie, osełki, a w XIX w., gdy intensywnie zaczął rozwijać się przemysł – wykładziny do pieców hutniczych i wanien szklarskich. Do dziś powstają z niego płyty, kolumny, rzeźby, chrzcielnice, nagrobki, obramowania drzwi i okien, czasem schody, pomniki, okładziny elewacji sakralnych i świeckich budowli. Wydobycie trwa nadal w okolicach Szydłowca, głównie na terenie Śmiłowa i Szydłówka. W granicach miasta są trzy wyrobiska, już nieeksploatowane – Pikiel i Podkowiński w południowo-zachodniej części oraz na Polankach w południowo-wschodniej. Dwa pierwsze wyrobiska podeszły wodą, tworząc ograniczone blokami piaskowca zbiorniki. Otoczone zielenią są dziś celem spacerów, tym ciekawszym, że z warstw skalnych można odczytywać dzieje Ziemi niczym z księgi.

Przedgórze Iłżeckie, nazywane w rejonie miasta Garbami Szydłowieckimi, zalegają bogate pokłady żwirów i piasków. Znacznie młodsze od piaskowców, bo powstałe 240 tysięcy lat temu, gdy naszym kontynentem zawładnął skandynawski lądolód. Próg Gór Świętokrzyskich zastopował go tak, jak tama zatrzymuje rzekę. Zanim jednak klimat się ocieplił, lądolód miażdżył, kruszył i ścierał materiał skalny. Pod Przedgórzem Iłżeckim także drzemią piaskowce. Ale są ukryte tak głęboko pod ziemią, że praktycznie niedostępne. W przeszłości wydobywano tu także rudy żelaza. Na potrzeby działających w okolicy kuźnic intensywnie karczowano lasy, co doprowadziło do zubożenia gleb i zmian szaty roślinnej.

Szydłowiecka rzeka
Na stokach Garbu Gielniowskiego, na dawnych przedmieściach, a dziś w dzielnicy zwanej Książkiem, bierze źródła Korzeniówka – główny szydłowiecki ciek wodny. Kiedyś rozlewała się szeroko, a osada na jednej z wysepek pośród rozlewisk dała w średniowieczu początek Szydłowcowi. Dziś rzeczka ma uregulowany bieg, a w wyniku spiętrzenia, w latach 70. XX w. powstał na wysokości starego miasta zalew. W jego toni, jak w zwierciadle, przeglądają się najokazalsze miejskie budowle: ratusz i fara oraz Góra Trzech Krzyży – porośnięta trawą hałda odpadów z pobliskiego kamieniołomu piaskowca. Dzikie tereny nad zalewem służą rekreacji. Tam się uprawia jogging, spaceruje z psami, wędkuje i organizuje pikniki w gronie rodziny lub przyjaciół. Na lewym brzegu Korzeniówki zlokalizowano kompleks sportowy – „Orlik”. Rzeczka zasila też fosę szydłowieckiego zamku.

Szydłowiec w liczbach
Miasto leży na południowych kresach województwa mazowieckiego, przy granicy z województwem świętokrzyskim. Jest stolicą gminy miejsko-wiejskiej i powiatu.

Powierzchnia

miasta – 2.193 ha
gminy – 13.815 ha
powiatu – 45.000 ha

Liczba mieszkańców (2012 rok)

miasta – 12,3 tys.
gminy – 29,6 tys.
powiatu – 41 tys.

Miasto Szydłowiec tworzy gminę z miejscowościami wiejskimi z 22 sołectw: Barak, Chustki, Ciechostowice, Hucisko, Jankowice, Korzyce, Krzcięcin, Łazy, Majdów, Omięcin, Rybianka (z Marywilem i Długoszą), Sadek, Szydłówek I i Szydłówek II, Świerczek, Świniów, Wilcza Wola, Wola Korzeniowa, Wysocko, Wysoka, Zastronie, Zdziechów (www.szydlowiec.pl).
Powiat szydłowiecki obejmuje miasto oraz 96 wsi zgrupowanych w 88 sołectwach. Łącznie 5 gmin: Szydłowiec, Chlewiska, Jastrząb, Mirów i Orońsko (www.szydlowiecpowiat.pl).
Gmina Szydłowiec należy do Specjalnej Strefy Ekonomicznej Starachowice, która będzie działać do 31 grudnia 2026 roku. Na jej potrzeby w mieście i okolicach przeznaczono obszar o powierzchni 9 ha (www.sse.com.pl).

Zeszyt przygotowany na zlecenie UM w Szydłowcu jesienią 2014 z redakcją magazynu „Świat Podróże Kultura”. Dostępny w gminie bezpłatnie (pdf do ściągnięcia tutaj).