Marcin Luter i luteranie w Polsce

Luteranie współtworzą polską historię i kulturę od początku, czyli od wystąpienia Marcina Lutra w Wittenberdze w 1517 roku. Jego nawoływanie do odnowy Kościoła znalazło żywy oddźwięk na ziemiach Rzeczypospolitej już w roku następnym.

Jednak do 1552 roku, do momentu, w którym szlachta wywalczyła dla siebie wolność wyznania, luteranie spotykali się z niechęcią, a nawet prześladowaniami. Mimo to, Reformacja rozwijała się. Najsilniej na południowo-zachodnich ziemiach Rzeczypospolitej, przede wszystkim na Górnym i Dolnym Śląsku. W 1523 r. wprowadzono luteranizm we Wrocławiu i nabożeństwa ewangelickie po polsku odprawiano tam do końca XIX stulecia. Ważnymi ogniskami Reformacji były niewielkie księstwa piastowskie: Legnica, Brzeg (istniała tam drukarnia ewangelicka), Olesno, Żagań i Pszczyna. W drugiej połowie XVI wieku Śląsk stał się niemal w 100 procentach ewangelicki. Dość krótko ostoją luteranizmu było Księstwo Cieszyńskie. Współcześnie Śląsk Cieszyński jest regionem, w którym żyje największa część polskiej społeczności luterańskiej. Dopiero dzięki patentom tolerancyjnym habsburskich cesarzy, wyznanie luterańskie uzyskało w południowej Polsce, to jest w zaborze austriackim (ostatecznie po 1861 roku), status równorzędny z rzymskim katolicyzmem.

Na terenie Mazur luteranizm wprowadził w 1525 roku książę pruski Albrecht, a w 1544 wyznanie ewangelickie stało się z mocy ustawy obowiązującym w Prusach Książęcych. Jednak czasy zaborów były okresem germanizacji. Na lata międzywojenne przypadł okres repolonizacji. Podczas okupacji niemieckiej, tamtejsza ludność luterańska, która nie chciała się wyrzec polskości cierpiała prześladowania, a kto się pogodził z kolejną falą germanizacji, musiał po klęsce faszystów opuścić rodzinne ziemie. Po II wojnie światowej na terenach Mazur ukształtowała się zupełnie nowa społeczność.

Garść faktów dotyczących roli książek i edukacji w kulturze społeczności luterańskiej w Polsce, w której ogromną wagę przywiązuje się do nauki i przekazu religijnego w języku narodowym.

Już w 1558 roku Erazm Gliczner wydał własny, pierwszy na naszych ziemiach traktat pedagogiczny, pt.: „Książki o wychowaniu dzieci barzo dobre, pożyteczne i potrzebne, z których rodzicy ku wychowaniu dzieci swych naukę dołożną wyczerpnąć mogą„.
W 1632 roku, luteranie wydali także po polsku Biblię Gdańską; służy ich Kościołowi po dzień dzisiejszy.
W Prusach Książęcych powstał uniwersytet w Królewcu, między innymi przy udziale polskich luteranów: Abrahama Kulwiecia i Stanisława Rafajłowicza. Od XVI do XIX wieku w Królewcu drukowano polską literaturę ewangelicką, a wydawana tam w XVIII stuleciu „Poczta Królewiecka” była jedną z pierwszych polskich gazet.
W kręgu luterańskim powstał pierwszy słownik języka polskiego autorstwa Samuela Bogumiła Lindego. Wydawano go w Warszawie w latach 1807–1814. Zawierał 60 tys. haseł, zgromadzonych w 6 tomach, w tym ok. 2 tys. nazw własnych.
Z inicjatywy pierwszego biskupa kościoła luterańskiego ks. dr. Juliusza Bursche, powstał w Polsce międzywojennej Wydział Teologii Ewangelickiej na UW.

Konferencja prasowa DZT w zborze ewangelicko-augsburskim Wniebowstąpienia Pańskiego w Warszawie, fot. Paweł Wroński

W Polsce współczesnej żyje około 70 tysięcy luteran. W przedwojennej ich liczba sięgała 400 tysięcy.

500-lecie reformacji w Europie stanowi okazję do poznania tej – na terenie naszego kraju – mniejszości kulturowo-religijnej, zaś na świecie – jednego z kluczowych odłamów protestantyzmu.

Prezbiterium zboru ewangelicko-augsburskiego Wniebowstąpienia Pańskiego w Warszawie, fot. Paweł Wroński

Na początek postać Marcina Lutra – reformatora, bądź wichrzyciela – zależnie od punktu widzenia. Jego sylwetce poświęcił utwór Jacek Kaczmarski. Tutaj w wykonaniu Michała Szulima (muzyka związanego z zespołem Plateau), we wnętrzu zboru ewangelicko-augsburskiego Wniebowstąpienia Pańskiego w Warszawie.