Opactwo cystersów w Sulejowie

Sulejowskie opactwo należy do najlepiej zachowanych zespołów cysterskich w Europie. Jego historia sięga 1176 roku, kiedy to książę Kazimierz, zwany później Sprawiedliwym ufundował w Sulejowie kościół i klasztor. Powierzył je opiece mnichów, sprowadzonych z Morimond w Burgundii.

Cystersi gospodarowali tutaj nieprzerwanie do roku 1819, kiedy to pod presją zaborców nastąpiła kasata zakonów na terenie dawnej Polski. Kościół oddano diecezji z przeznaczeniem na parafię, a obwarowania oraz budynki gospodarcze znalazły się w rękach prywatnych.

Cystersi wrócili do Sulejowa dopiero w 1986 roku. Jest więc dziś opactwo żywym miejscem kultu. W klasztornym kapitularzu urządzono jednak niewielkie muzeum, a w dawnych zabudowaniach gospodarczych, służących między innymi za spichrze, otwarto w latach 70. XX wieku Hotel Podklasztorze (tak się nazywa, sąsiadująca z klasztorem dzielnica Sulejowa), a później restaurację „Miód i Wino”, serwującą teraz wyrafinowane acz w nawiązaniu do tradycji zakonnej, skromne dania (https://pawelwronski.blog/2021/07/12/miod-i-wino-w-sulejowskim-opactwie/).

Kluczową budowlą zespołu opactwa jest położona w centralnej części późnoromańska bazylika pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego. Jej budulcem jest piaskowiec szydłowiecki. Trójnawowa budowla wzniesiona została na planie krzyża łacińskiego. Zgodnie z nakazującą skromność regułą cysterską – zmodyfikowaną przez św. Bernarda z Clairvaux regułą św. Benedykta – nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu wznosi się jedynie sygnaturka. Kościół nie posiada wież. Od zachodu prowadzi do świątyni romański portal, a fasadę zdobi dodatkowo potężna rozeta z zachowanym częściowo maswerkiem. W wyposażeniu dominuje dziś barok i rokoko, choć zachowały się cenne detale i sprzęty średniowieczne – romańskie i gotyckie. Sklepienia w kościele są już wczesnogotyckie kolebkowo-żebrowe. Przenoszenie ciężaru sklepień poprzez żebra było wynalazkiem cysterskich architektów, i to dzięki nim rozwinęła się strzelista architektura gotycka, ze ścianami przeprutymi wysokimi oknami z ostrymi łukami, wypełnionymi delikatnymi kamiennymi dekoracjami – maswerkami.

Klasztor miał ponadto wyposażenie obronne. Zespół opactwa otoczono murami z kilkoma wieżami w obwodzie. Niewiele brakowało żeby owa inkastelacja, dokonana po najazdach tatarskich w okresie od XIV do XVI wieku, przyczyniła się do upadku klasztoru, bowiem podczas potopu zakonnicy udzielili gościny uchodzącemu ze stolicy Janowi Kazimierzowi, a wojska szwedzkie niedługo potem zdobyły i splądrowały opactwo.

Do szeregu zacnych gości opactwa należeli także Władysław Łokietek, o którego koronację wystąpili do papieża polscy możnowładcy i rycerstwo tak zwaną supliką sulejowską w 1318 roku oraz król Władysław Jagiełło, który zatrzymał się tutaj i spotkał z gromadzącym się rycerstwem przed bitwą pod Grunwaldem w roku 1410.