Inowłódz – romańska rotunda i sklep w synagodze

Ozdobą rozsiadłego nad Pilicą Inowłodza jest romańska rotunda – kościół św. Idziego. Ponadto są ruiny zamku wzniesionego za panowania Kazimierza Wielkiego i budynek XIX-wiecznej synagogi.

Kościół św. Idziego należy do najstarszych zabytkowych budowli zachowanych w Polsce. Swą znakomitą kondycję zawdzięcza pracom dokonanym w II połowie lat 30. XX wieku z inicjatywy ówczesnego prezydenta RP Ignacego Mościckiego i jego żony Marii. Para prezydencka często tu bywała, goszcząc w pobliskiej Spale. Prace prowadził inż. Wilhelm Karol Henneberg, który – zgodnie z ówczesnym trendem – nie tyle zrekonstruował, ile odbudował zabytek, podwyższając kondygnacje wieży. Jest więc dziś kościół św. Idziego dominantą krajobrazu wysokiego brzegu Pilicy i symbolem miasteczka, szczycącego się ponad 950-letnią historią.

Zgodnie ze średniowiecznym podaniem kościół św. Idziego miał charakter wotywny. Ufundował go ponoć Władysław Herman z okazji narodzin syna, późniejszego wielkiego władcy, Bolesława Krzywoustego. Książę pielgrzymował w tej intencji do Saint-Gilles we Francji, do klasztoru, założonego przez św. Idziego. Ta pielgrzymka i fundacja kościoła w Inowłodzu przyczyniły się do rozwoju kultu św. Idziego na ziemiach polskich. Do tego podania nawiązuje drewniana rzeźba Władysława Hermana z synem okrytym połą płaszcza, wystawiona u stóp kościoła.

Kolejnym, chronologicznie, zabytkiem są ruiny zamku z czasów panowania Kazimierza Wielkiego, użytkowane dziś przez Gminne Centrum Kultury. Jego powstanie datuje się na lata 1356 – 1366. Wybudowano go by chronił komorę celną na brodzie pilickim. Biegł tędy bowiem ważny szlak handlowy ze Lwowa przez Sandomierz do Torunia. Na zamku urządzono niewielkie muzeum klasy… szkolnej izby pamięci, ale na wieżę warto wyjść ponieważ roztacza się z niej panorama miasteczka z górującym na wzgórzu kościołem św. Idziego.

Najmłodszym zabytkiem nadpilickiego miasteczka jest synagoga z XIX wieku. Po zniszczeniach wojennych przez długie lata służyła za magazyn, potem mieściła się w niej biblioteka publiczna. Odzyskana przez Gminę Wyznaniową Żydowską w Łodzi została sprzedana prywatnej osobie. Dziś użytkowana jest jako sklep spożywczy. Ponad półkami z towarami widać na ścianach polichromie i napisy po rosyjsku i po hebrajsku. Zachowały się: hebrajska modlitwa ze znakami zodiaku oraz – jedyna w Polsce – modlitwa w intencji panującego władcy, cara Mikołaja II Aleksandrowicza i jego rodziny (hebr. Hanoten teszua lamelachim) – na ścianie południowej po hebrajsku, na północnej po rosyjsku. W 1977 roku synagoga została wpisana do rejestru zabytków.

W połowie XIX wieku Żydzi stanowili 1/3 mieszkańców Inowłodza, potem ta liczba rosła przekraczając nierzadko połowę miejscowej populacji.

Gdy w latach 80. XIX wieku Bernard Birenzweig założył tu stację klimatyczną z willami w stylu szwajcarskim i zakładem przyrodoleczniczym, Inowłódz stał się popularnym letniskiem wśród Żydów z Łodzi, Warszawy i Tomaszowa Mazowieckiego. Najsłynniejszym z licznie przybywających tutaj wczasowiczów był młody Julian Tuwim, który spędzał tu wakacje i wspominał czas spędzony w Inowłodzu: „Przez pewien czas zbierałem zioła lekarskie, przywoziłem do miasta z łąk inowłodzkich miętę, rutę, macierzankę, dziewannę, suszyłem, w torebki układałem. Nikt się tym nie leczył. Więc po co? dlaczego? Chyba dlatego, ‚że zielone, że majowe i że niepotrzebne’…”.

Jesienią 1941 roku w żydowskiej dzielnicy Inowłodza, Niemcy utworzyli getto, do którego przez rok zwozili Żydów z okolicy. Gdy getto likwidowali, w sierpniu 1942 roku, wywieźli stąd do Tomaszowa ponad 600 Żydów.

Nawiązując do dziejów miasteczka, ozdobiono je niedawno historyzującymi muralami. Oto dwa z nich i kapliczka z postacią Matki Boskiej na skwerze w centrum Inowłodza.