Birsztany to najdłużej znana na Litwie miejscowość z bogatymi zasobami wód mineralnych. Z dobrodziejstw ich walorów oraz z uroku okolicy korzystano na długo przed oficjalnym otwarciem uzdrowiska.
Zdrowotnymi właściwościami miejscowych wód zainteresował się dopiero w połowie XIX wieku Benediktas Bilinskis, lekarz z nieco wcześniej założonego uzdrowiska w Stokliszkach. Wysłanej przezeń do Birsztan ciężko chorej pacjentce, kuracja miejscowymi wodami przyniosła ulgę. Carskie władze zgodziły się niedługo potem na założenie uzdrowiska w Birsztanach i dekadę później wzniesiono pierwsze pawilony. W latach 60. XIX wieku w całej Rosji było już głośno o kurorcie.
W latach 20. XX stulecia, gdy Druskienniki znalazły się w rękach polskich, Birsztany były jedynym dobrze urządzonym litewskim uzdrowiskiem. W owym czasie zaczęto tutaj stosować kuracje borowinowe i butelkować średnio i nisko zmineralizowaną wodę Vytautas. Znana w kraju i za granicą ze swych walorów smakowych, stała się wkrótce wizytówką całego kraju, nadniemeńskiej przyrody i uzdrowiska.
Po II wojnie światowej uruchomiono szybko urządzenia zdrojowe. Ale dopiero po rozpadzie ZSRR, Birsztany zaczęły się rozwijać naprawdę dynamicznie. Zarówno w sferze publicznych usług sanatoryjnych, jak i komercyjnie. Korzystając z unijnego wsparcia zmodernizowano zabytkowe pawilony i wystawiono publiczne inhalatorium, tężnię oraz ogród z urządzeniami do terapii metodą Kneippa (zimną wodą bezpośrednio na stawy), a w lesie nad Niemnem utworzono atrakcyjny park. Podobny powstaje także na stokach widokowego Wzgórza Witolda.
Birsztany (Birštonas), nazwane z niemiecka Birsten, pojawiły się na kartach kronik w 1382 roku, gdy podczas zbrojnej wyprawy na Litwę, zwiadowcy krzyżaccy natknęli się nad Niemnem na „osadę nad słoną wodą“. W opisach wypraw wojennych z XIV wieku często wspominano także drewniany gród warowny na wysokim brzegu Niemna. Gdy po Bitwie pod Grunwaldem łupieżcze wyprawy zakonnych wojsk ustały, książę Witold zażywał tutaj wypoczynku, wypuszczając się jedynie na łowy do okolicznych lasów. Tę tradycję kontynuowali członkowie rodu Jagiellonów, a wzorem panującej dynastii także wielmoże polscy i litewscy.
Zamieszkałe przez niespełna 3 tysiące osób Birsztany korzystają dziś z bogatych zasobów wód mineralnych, przywożonych z torfowiska w Velniabliūdis leczniczych borowin i uroków nadniemeńskiego krajobrazu. Kurort leży bowiem w jednym z trzech ukształtowanych ekspresyjnie przez naturę zakoli Niemna. Na 65-kilometrowym odcinku, rzeka wyrzeźbiła dolinę sięgającą 40 m głębokości. Płynie nią szerokim, leniwym nurtem, a na wysokich brzegach szumią lasy. W latach największego w dziejach rozkwitu uzdrowiska, czyli w okresie międzywojennym XX wieku ten odcinek rzeki poddano ochronie, obejmując granicami Regionalnego Parku Wielkich Zakoli Niemna o obszarze 320 km2.
Poeta Justinas Marcinkevičius tak opisywał Niemen w Birsztanach: „Błogosławione miejsca, okolice o rzadko spotykanej malowniczości. Wygląda na to, że nawet i stary Niemen, ciężko mozoląc się przy kształtowaniu ich, sam został oczarowany ich pięknem i zaczął nacierać z jednej krainy na drugą… Sam przestał rozumieć, w którą stronę płynie, dokąd spławia swoje wody. Dzięki mu za to orzeźwienie, stworzenie najbardziej unikalnego pomnika przyrody – sześćdziesięciokilometrowych największych zakoli Niemna. Żadna europejska rzeka się tyle nie napracowała“.
Ze skał z okresów kambru, triasu, kredy i czwartorzędu tryskają wody mineralne, które w Birsztanach eksploatuje się korzystając z 13 odwiertów. Fenomenem jest natomiast to, że w kurorcie nie ma zwykłej wody. Są tylko te mineralne, co oczywiście sprzyja rozwojowi funkcji leczniczych i rekreacyjno-wypoczynkowych. Ale wodę do codziennego użytku trzeba ciągnąć z rejonu oddalonego o około 7 km od miasteczka.
Przy głównym birsztańskim źródle wody mineralnej („Vytautas“) stała od lat kamienna rzeźba wieloryba, tak charakterystyczna, że uchodziła za symbol uzdrowiskowej miejscowości. Gdy w 1959 roku spiętrzono Niemen żeby wybudować pod Kownem elektrownię, rzeźba znalazła się pod wodą. Zainspirowany nią artysta, Arvydas Každailis wykorzystał motyw, projektując herb, nadany kurortowi przez Prezydenta Republiki Litewskiej w 1995 r. Na błękitnym tle, przypominający baśniowego wieloryba fantastyczny złoty stwór ma srebrne kły i tryska fontanną srebrzystej wody.
Birsztany (Birštonas): www.visitbirstonas.lt
Regionalny Park Wielkich Zakoli Niemna (Nemuno Kilpų Regioninis Parkas): www.nemunokilpos.lt
Vytautas (znana na świecie litewska woda mineralna): www.vytautas.eu i www.visitbirstonas.lt
Paweł Wroński 
Pingback: „Jodła” z bursztynową komnatą – Paweł Wroński